Dynamische kwetsbaarheidsmodel

Met psychische ongezondheid worden zowel psychische stoornissen/ziekten als mildere psychische klachten bedoeld. Psychische stoornissen zijn vormen van 'abnormaal' gedrag. Het gaat hierbij niet alleen om waarneembaar gedrag maar ook de door een persoon als abnormaal gerapporteerde belevingen, gevoelens en gedachten (De Jong et al. 1999). Het abnormale gedrag wordt veroorzaakt door ontregelingen in iemands psychologische functies zoals het denken, de concentratie, het gevoelsleven, de motivatie, de agressieregulatie, de waarneming en het leren.

Gevolgen van een gedragsverandering kunnen leiden tot zichtbaar leed, een (gedeeltelijk) onvermogen tot functioneren en een verhoogd risico op sterfte, pijn en beperkingen. Het onafhankelijk kunnen functioneren en leven wordt hierdoor in gevaar gebracht. Het onderscheid tussen normaal gedrag en een stoornis is vaak lastig te maken omdat de verandering van gedrag vaak geleidelijk plaatsvindt (Ormel et al. 2000). Psychische gezondheid kan met verschillende vragenlijsten worden gemeten (zie ook: Wat is psychische gezondheid en hoe wordt het gemeten?).

Persoon, omgeving en gebeurtenissen beïnvloeden de psychische gezondheid. In het Dynamische Stress- Kwetsbaarheidsmodel (DSK-model) (zie figuur 1) wordt een overzicht gegeven van de factoren die van invloed zijn op de psychische (on)gezondheid en wordt de interactie tussen de verschillende factoren weergegeven. Bij deze factoren ofwel de determinanten van psychische (on)gezondheid wordt een onderscheid gemaakt tussen:
• persoonsgebonden factoren (psychobiologische kwetsbaarheid);
• omgevingsgebonden factoren (sociale of fysieke kwetsbaarheid);
• gebeurtenissen in iemands leven en de manier van reageren hierop (betekenisverlening en coping) (Maas & Jansen 2000).

Psychobiologische kwetsbaarheid
De psychobiologische kwetsbaarheid wordt bepaald door factoren die de weerbaarheid en de veerkracht van een individu bepalen:
• Genetische factoren: de erfelijkheid van een individu bepaalt de aanleg voor het ontstaan van een ziekte of psychische stoornis. Bij het ontstaan van een ziekte of aandoening speelt de interactie tussen de erfelijkheid en factoren van sociale en fysieke kwetsbaarheid een belangrijke rol.
• Persoonlijkheidskenmerken: bepalen de persoonlijkheid van een individu en hiermee de manier waarop een individu op een gebeurtenis reageert. Voorbeelden van persoonlijkheidskenmerken zijn geremdheid, zelfwaardering en neuroticisme.
• Gezondheidstoestand: Gezondheidsproblemen die een individu kunnen treffen bepalen mede de psychische gezondheid. Lichamelijke klachten en chronische ziekten verhogen het risico op het ontstaan van psychische klachten. Daarentegen hebben psychische stoornissen ook invloed op de lichamelijke gezondheid.

Sociale of fysieke kwetsbaarheid
De sociale of fysieke kwetsbaarheid wordt bepaald door die kenmerken van de 'bredere' sociale en fysieke omgeving die van invloed zijn op de directe (of micro-) leefsituatie van een individu:
• Sociale steun: hiermee wordt niet alleen de hoeveelheid contacten bedoeld maar ook de ervaren steun die verkregen wordt uit deze contacten.
• Sociaal economische status (SES): deze wordt bepaald door het inkomen, opleidingsniveau en het beroep. De ses is van invloed op de gezondheid waardoor sociaal economische gezondheidsverschillen (SEGV) tussen bevolkingsgroepen kunnen ontstaan.
• Verstedelijking: de gezondheid van een individu wordt mede bepaald door de plek waar hij/zij woont (stad of platteland).
• Fysische factoren: zijn omgevingsfactoren die van invloed kunnen zijn op de gezondheid. Voorbeelden zijn het klimaat, de hoeveelheid licht of geluid.

Ingrijpende levensgebeurtenissen
Elk persoon heeft een karakteristiek individueel niveau van psychische gezondheid. In de tijd fluctueert dit niveau rondom een gemiddelde. Kenmerken van het niveau van psychische gezondheid zijn ondermeer de mate van angstigheid, depressiviteit, impulsiviteit en hyperactiviteit van een persoon (Ormel et al. 2000).

Verschillen in niveaus tussen personen zijn toe te schrijven aan verschillen in de psychobiologische en sociale en fysieke kwetsbaarheid. Personen verschillen niet alleen in hun gemiddelde niveau van psychische gezondheid, maar ook in de mate waarin deze flucteert als reactie op levensgebeurtenissen . Ingrijpende gebeurtenissen die tot fluctuaties kunnen leiden, zijn onder andere verlies van partner of werkloosheid en hun tegenpolen (een nieuwe relatie, betere baan) (Ormel et al. 2001).

Figuur 1: Het Dynamische Stress-Kwetsbaarheidsmodel

Betekenisverlening en coping
In het DSK-model (zie figuur 1) wordt de kwetsbaarheid bepaald door één factor of een groep factoren die de kans op het ontstaan van een psychische ziekte verhogen. Deze factoren brengen niet de ziekte teweeg maar het zijn determinanten (risicofactoren). Verandering van het niveau van psychische gezondheid is vaak het gevolg van negatieve of positieve levensgebeurtenissen en de manier waarop op deze gebeurtenissen gereageerd wordt (Ormel et al., 2000). Welke gebeurtenissen iemand meemaakt zijn afhankelijk van het toeval, de handelingsruimte (grenzen die de sociale en fysieke omgeving een persoon opleggen) en de omgevingscontrole (het vermogen van een individu om bij een gegeven handelingsruimte bepaalde omstandigheden te realiseren of te vermijden) (Ormel et al. 2000). Ingrijpende levensgebeurtenis kunnen leiden tot het ontstaan van psychische stoornissen. Of dit gebeurt hangt af van:
• De kenmerken van een gebeurtenis zoals de aard, duur en mate waarin stress wordt veroorzaakt;
• Het proces van betekenisverlening; de betekenis die de betrokkene aan een gebeurtenis geeft. Een persoon maakt een inschatting of de gebeurtenis zijn/haar toekomstige welzijn kan bedreigen en hoe adequaat op de gebeurtenis kan worden ingespeeld;
• Het copingproces; de manier waarop iemand omgaat met een gebeurtenis en de gevolgen op emotioneel, verstandelijk en gedragsmatig gebied (Cohen et al. 1995; Folkman & Lazarus 1988; Lazarus & Folkman 1984).

Het Dynamische Stress-Kwetsbaarheidsmodel in de tijd
Het model geeft aan 'hoe' persoon, omgeving en gebeurtenissen elkaar en het risico op psychische ongezondheid beïnvloeden. De verschillende factoren uit het Dynamische Stress-Kwetsbaarheidsmodel hebben ook een wisselwerking in de tijd. Psychobiologische kenmerken en kenmerken van de sociale of fysieke omgeving zijn van invloed op het al dan niet optreden van gebeurtenissen en het daaropvolgende gedrag (met name de processen van betekenisverlening en coping). Gebeurtenissen en gedrag zijn daarentegen ook van invloed op kwetsbaarheid en kunnen deze blijvend veranderen (Ormel et al. 2000).

Bronnen

Cohen S, Kessler RC, Gordon LU. Measuring Stress. A guide for health and social scientists. Oxford: Oxford University Press, 1995.

Folkman S, Lazarus RS. Coping as a mediator of emotion. Journal of personality and Social Psychology 1988; 54: 466-475.

Lazarus RS, Folkman S. Stress, appraisal and coping. New York: Springer, 1984.

Maas IAM, Jansen J. Psychische (on)gezondheid: determinanten en de effecten van preventieve interventies. RIVM-rapport nr. 270555001. Bilthoven: RIVM, 2000.

Ormel J, Neeleman J, Wiersma D. Determinanten van psychische (on)gezondheid. In: Maas IAM, Jansen J. Psychische (on)gezondheid: determinanten en de effecten van preventieve interventies. RIVM-rapport nr. 270555001. Bilthoven: RIVM, 2000.

Ormel J, Neeleman J, Wiersma D. Determinanten van psychische ongezondheid: implicaties voor onderzoek en beleid. Tijdschrift voor Psychiatrie, 2001; 43(4): 245-57.

Ormel J, Neeleman J, Wiersma D. Determinanten van psychische ongezondheid: implicaties voor onderzoek en beleid. Tijdschrift voor Psychiatrie, 2001; 43(4): 245-57. http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o2694n16908.html

Witte KE (RIVM). Wat zijn de determinanten van psychische (on)gezondheid? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Gezondheidsdeterminanten, 24 november 2004.

De PILLAR-methodiek

iQ Coaches in TV programma "da's goed geregeld"

Boek bestellen

iQ Coaches